آراء و اندیشه های مخدوم قلی فراغی از دیدگاه قرآن و احادیث نبوی (۲۰)
بسم الله الرحمن الرحیم
آراء و اندیشه های مخدوم قلی فراغی از دیدگاه قرآن و احادیث نبوی (۲۰)
(با همکاری بنیاد فرهنگی نظریۀ همگرایی تمدن ها)
تحقیق و بررسی : حافظ اراز محمد آخوند یمرلی
(از صفحۀ ۷۹ تا صفحۀ۸۳ نسخۀ قاضی)
۱ـ بیداری و آمرزش در سحرگاهان :
كَانُواْ قَلِيلٗا مِّنَ ٱلَّيۡلِ مَا يَهۡجَعُونَ ١٧ وَبِٱلۡأَسۡحَارِ هُمۡ يَسۡتَغۡفِرُونَ ١٨ (ذاریات)
آنان اندكى از شب را مى‌خفتند [و بقیه را به نماز و نیایش مشغول بودند]و سحرگاهان [از الله] آمرزش مى‌خواستند .
… وَٱلۡمُسۡتَغۡفِرِينَ بِٱلۡأَسۡحَارِ ١٧ : و آنان در سحرگاهان آمرزش می‌طلبند . (بقره/17)
یازیغیم یاد ادیپ ، یؤزؤم خاک ادیپ
سحر نالیش بیلن بولدوُم گریانا
دیده دن یاش دؤکوپ ، سینام چاک ادیپ
تلبه دک اؤزمنی اوُردوُم هر یانا
*
و نیز در مورد آمرزش سحرگاهان در دیوان فراغی :
سحر وقتی غافل بوُلمانگ ، یارانلار
درگاه لار آچیلار چاغدیر بوُ چاغلار
رحمته دوش گلدی بو وقت اِرن لر
حق نوری ساچیلار چاغدیر بوُ چاغلار
*
هر سحرلر توروپ،گوزۆنگ یاش اتگیل
کفر، تکبُّردن کونگلونگ داش اتگیل
*
راست بنده سی سحر توُروُپ حقلاغان
گون چیقماغینچا یاتیپ خدا یوقلاغان
*
یوز مۆنگ گناه یۏق ایلأر
سحر گوزدن یاش گیتمک
*
سحر وقتی یاتمانگ دیلِگ چاغیدیر
عُمر یل دک گلیپ گچر یارانلار
*
هر گوز سحرده بیداردیر
ایه‌سیندن اولوش باردیر
*
سحر توروپ، دعا قیل، “آمین!” دییسین فرشته
نه باردیر غافل یاتیپ، بیهوده اوتوریشدا
*
باشینگنی غوغایا سالما مال و دنیالیک بیله
تور، سحر یاد ایله حقی، ییغلا تنهالیق بیله
*
دیده خونبار ایله‌ییبأن، هَوْلِ قیامت یاد قیل
تور، سحر یاد ات خدانی، اویقینی برباد قیل
*
تۇر سحر، مخدومقلی، ییغلا بۇ گۆن اوز حالینگا
تانگلا اول محشر گونی درلأپ اۇیالماسدان بورون
*
تور سحر، یاد ات خدانی، ارته تورماق قیل عادت
عاصی امتلارغا برگیل، یا محمد، سن مدد
*
مخدومقلی، هر سحردن، صبادان
خالی قالما بو نالیشدان، دعادان
*
۲ـ قساوت قلب و سنگ دلی کافران و منافقان :
ثُمَّ قَسَتۡ قُلُوبُكُم مِّنۢ بَعۡدِ ذَٰلِكَ فَهِيَ كَٱلۡحِجَارَةِ أَوۡ أَشَدُّ قَسۡوَةٗۚ … (بقره74)
پس از آن ، [با وجود این معجزه بزرگ] دل‌های شما سخت شد ؛ همچون سنگ ، یا سخت تراز آن . [زیرا حال دل‌هایتان هرگز تغییر نمی‌کند ؛ اما سنگ‌ها دچار تغییر و تحول می‌شوند .]
مُنافقینگ کؤنگلی سخت سنگستاندان
اهل قانع منگزأر بَحرِ عمانا
*
هر کیمده بولماسا ایمان اثری یورگی اریمز ، سیاه سنگ بولار
*
باغریم آنداغ قایم دیر، عهده‌سیندن داش گلمز
داشدان بتر قاتیپ من، گؤزلریمدن یاش گلمز
*
(صفحۀ ۸۰ نسخۀ قاضی)
۳ـ توبۀ نصوح :
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ تُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ تَوۡبَةٗ نَّصُوحًا عَسَىٰ رَبُّكُمۡ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمۡ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدۡخِلَكُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ … ٨ (تحریم)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید ، به سوی الله توبه کنید ؛ توبه‌ای خالصانه . امید است پروردگارتان گناهانتان را از شما بزداید و شما را به باغ‌هایی [از بهشت] وارد کند که جویبارها از زیر [درختان] آن جاری است؛
خالقا ، بیهوده عمریم بادا گچدی بیلمه دیم
آلمادیم توبۀ نصوح ، ظلمت یاراغین قیلمادیم
*
و نیز در مورد توبه و توبۀ نصوح :
مسکین مخدومقلی ، سن توبه بیرله یولغا گیر
توبه لی قوللارنی ، بیل ، جنّتده سلطان ایله دی
*
قُلزم گُنــــــاهی نینگ ترینگ دردینی
چین توبـــــــــه قوُروُدار آنگا اِم بولوُپ
*
خطردان حفظ ایله، حرامدان پاک ات
توفیقینگ یار ایلأپ، توبه بر چیندان
*
گؤزلرینگدن آقیزیپ شوری قیامت اشکینی
توبه جامین نوش قیلغیل، پیمانه دولماسدان بورون
*
(صفحۀ ۸۱ نسخۀ قاضی)
۴ـ سوره اخلاص :
قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ ٤
[ای پیامبر] بگو : او الله یکتا و یگانه است. الله بی‌نیاز است [و همه نیازمند او هستند] . نه [فرزندی] زاده و نه [از کسی] زاده شده است. و هیچ کس همانند و همتای او نبوده و نیست .
عاصی- جافی بنده من ، کؤپدور گناهیم بیعدد
قیل کرم فضلینگ بیله قُل هُوَ اللهُ اَحَد
*
و نیز سوره اخلاص در دیوان فراغی :
احددیر، صمددیر اؤل حقینگ آدی
بیرالله نینگ گویجی، زوری گیتمزمیش
*
یوزوم یار یوزونه دوشسه ، دیلیم الحمدلله دیر
اگر قهرینا اوغراشسام ، اوقیریم قل هو الله دیر
*
ایکی عالمنی یاراتغان قادری غفار احد
بیر آدینگدیر قل هو الله، بیری اللهُ الصمد
*
لک‌لک دییر: “قل هو الله”
حنّان – منّان ایچینده
*
۵ـ فردای روز قیامت یاری کننده و فریاد رسی نخواهند داشت :
وَٱتَّقُواْ يَوۡمٗا لَّا تَجۡزِي نَفۡسٌ عَن نَّفۡسٖ شَيْئاً وَلَا يُقۡبَلُ مِنۡهَا شَفَٰعَةٞ وَلَا يُؤۡخَذُ مِنۡهَا عَدۡلٞ وَلَا هُمۡ يُنصَرُونَ ٤٨ (بقره)
و از روزی بترسید که کسی ذره‌ای [از عذاب الله] را از دیگری دفع نمى‌كند و از او نه شفاعتی پذیرفته می‌شود و نه غرامت و فِدیه‌ای گرفته می‌شود و نه یاری می‌شوند.
تانگلا فریاد ایله‌سم، بیر کیمسه‌دن بۏلماز مدد
اول قیامتدا نه یوز بیرلن سانگا بارغای منأ
*
اوشبو دارالفنادا، یۏقدۇر منیم دهی بدکار
…………………………
سن بولماسانگ نگهدار، کیمدیر مانگا مددکار
*
(صفحۀ ۸۳ نسخۀ قاضی)
۶ـ همۀ موجودات عالم حمد و تسبيح خدا را مي كنند :
تُسَبِّحُ لَهُ ٱلسَّمَٰوَٰتُ ٱلسَّبۡعُ وَٱلۡأَرۡضُ وَمَن فِيهِنَّۚ وَإِن مِّن شَيۡءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمۡدِهِۦ وَلَٰكِن لَّا تَفۡقَهُونَ تَسۡبِيحَهُمۡۚ إِنَّهُۥ كَانَ حَلِيمًا غَفُورٗا ٤٤ (اسراء)
آسمانهای هفتگانه و زمین و هر کس در آنهاست او را به پاکی می‌ستایند ؛ و هیچ چیز نیست مگر آنکه او را به پاکی یاد می‌کند ؛ ولی شما تسبیح آنان را درنمی‌یابید . بی‌تردید ، او همواره بردبار [و] آمرزنده است.
عالم صنعینگ له موجود
وجودا گِلِن اشیا
اشیاء حمدینگه ذاکر
ذکرینگ دیللره گویا
*
و نیز در ابیات دیگر فراغی در مورد تسبیحات موجودات غیر ذی شعور آمده :
گؤرسه‌نگیز، جان و جاندار بارچاسی تسبیح ایلن
دنیا بیر کهنه رباط و ایلنی کاروان ایلهدی
حمدینگا موجودات بولوُپ دیر از بَر
هر بیری بیر آیری دیل بیلن گویا
*
اۏیان خواب غفلتدان، حشره منگزار فصل یاز
عألَم لار تسبیح اوقیر، هر یانا نظر ایله
*
یردن چیقان نبات‌لار
قیزیل گُل‌لر، گؤک اۏت‌لار
غافل آدم، بو زات‌لار
کلّی فرمان ایچینده
*
یدی یر بولموش بنا
هر زات اوقیر بیر ثنا
اۏت‌لار هم دییر: “ربنا”
نوروز – باران ایچینده
*
۷ـ خداوند، اوّل اوّلهاست و آخر، آخرهاست :
حدیث : اللَّهُمَّ أَنْتَ الأوَّلُ فليسَ قَبْلَكَ شيءٌ ، وَأَنْتَ الآخِرُ فليسَ بَعْدَكَ شيءٌ (صحيح مسلم)
یا الله، اول تويى و قبل از تو چيزى وجود ندارد؛ آخر تويى و بعد از تو چيزى نيست؛
اوّلینگا یوق غایت آخرینگ بی نهایت
*
۸ـ هر چه در آسمان و زمین است مطیع امر خداوند هستند :
… وَلَهُۥٓ أَسۡلَمَ مَن فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ طَوۡعٗا وَكَرۡهٗا… ٨٣ (آل عمران)
هر کس [و هر چه] در آسمانها و زمین است ـ خواه ناخواه ـ سر به فرمان او نهاده است .
وَإِلَيۡهِ يُرۡجَعُ ٱلۡأَمۡرُ كُلُّهُۥ (هود/123) – بَل لِّلَّهِ ٱلۡأَمۡرُ جَمِيعًاۗ (رعد/31) –
امرینگه یوقدور مانع ارض و سما ما فیها
*
۹ـ فروش یوسف (ع) به پول و بهای اندک (ثمن بخس) :
وَشَرَوۡهُ بِثَمَنِۢ بَخۡسٖ دَرَٰهِمَ مَعۡدُودَةٖ وَكَانُواْ فِيهِ مِنَ ٱلزَّٰهِدِينَ ٢٠
و [سرانجام] او را به بهایی اندک ـ چند درهم ـ فروختند و در[بارۀ نگه داشتنِ] او بی‌میل بودند .
سلیمان تختینی تار و مار اتدینگ یوسف نی قوُل دییپ ساتدیردینگ دنیا
*
و نیز در مورد این موضوع در ابیات فراغی :
یوسف : “صدّیق قوُل من” دییدی مردانا اون سکیز یارماقغا ساتدی، یارانلار!
*
کیمینگ قدری باردیر چرخینگ یانیندا یوسفنی قوُل ادیپ ساتدی ، یارانلار!
*
یوسفنی قول دییدی‌لر، گؤرونگ، قاندا ساتیلدی آخردا گورونگ، مصرده سلطان بۏلۇپ اؤتدی
*
یعقوب اوغلی اول یوسفنینگ کاکلیندن توتدۇلار
اۇردۇلار،آغلاتدی‌لار “قورت اییدی” دیییپ ساتدیلار
*
اوّل زندانا آتیلان
سۏنگرا “قۇل” دییپ ساتیلان