آراء و اندیشه های مخدوم قلی فراغی از دیدگاه قرآن و احادیث نبوی (۱۹)

بسم الله الرحمن الرحیم

(با همکاری بنیاد فرهنگی نظریۀ همگرایی تمدن ها)

تحقیق و بررسی : حافظ اراز محمد آخوند یمرلی

(از صفحۀ ۶۷ تا صفحۀ۷۷ نسخۀ قاضی)

تشبیه بعضی انسان ها به حیوان در قرآن :

… أُوْلَٰٓئِكَ كَٱلۡأَنۡعَٰمِ بَلۡ هُمۡ أَضَلُّۚ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡغَٰفِلُونَ ١٧٩  (اعراف)

آنان همچون چهارپایانند، بلكه [از آنها هم] گمراه‌تر. [آرى،] آنانند که [از آخرت] غافلند.

اۏل ییگیت‌لر آدم‌ دیللی‌ حیوان‌ دیر

سؤز آنگماسا هم‌ اقراری‌ بۏلماسا

*

(صفحۀ ۶۸ نسخۀ قاضی)

روسیاهی کافران، در روز قیامت :

وَيَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ تَرَى ٱلَّذِينَ كَذَبُواْ عَلَى ٱللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسۡوَدَّةٌۚ … ٦٠  (زمر)

و روز قیامت کسانی را که بر الله دروغ بسته‌اند، سیه‌روی می‌بینی …

منکرینگ یۆزی‌ قارادیر

محشر گۆن‌ میزان‌ او‌غراشسا

*

(صفحۀ ۶۹ نسخۀ قاضی)

شنیدن کی بود مانند دیدن :

وَإِذۡ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيۡفَ تُحۡيِ ٱلۡمَوۡتَىٰۖ قَالَ أَوَ لَمۡ تُؤۡمِنۖ قَالَ بَلَىٰ وَلَٰكِن لِّيَطۡمَئِنَّ قَلۡبِيۖ … (بقره/260)

و [ای پیامبر، یاد کن از] هنگامی که ابراهیم گفت: «پروردگارا ، به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می‌کنی؟» [الله] فرمود : «مگر ایمان نیاورده‌ای؟» گفت : «بله ؛ ولی [می‌خواهم] قلبم آرام بگیرد».

مختومقلی اؤگیت برگیل سؤز بیلن

  اشیدن دنگ بولماز گؤرِن گؤز بیلن

*

قارون بهره عظيمى از ثروت داشت :

إِنَّ قَٰرُونَ كَانَ مِن قَوۡمِ مُوسَىٰ فَبَغَىٰ عَلَيۡهِمۡۖ وَءَاتَيۡنَٰهُ مِنَ ٱلۡكُنُوزِ مَآ إِنَّ مَفَاتِحَهُۥ لَتَنُوٓأُ بِٱلۡعُصۡبَةِ أُوْلِي ٱلۡقُوَّةِ … ٧٦  (قصص)

قارون از قوم موسی بود؛ اما بر آنان فخرفروشی نمود؛ و از گنجینه‌ها، آنقدر به وی داده بودیم که [حتی] حمل کلید‌هایش برای گروهی نیرومند مشکل بود.

یر یۆزی‌ دۏلدورماز گؤزۆنگ خانه‌سین

‌قارون‌ کیمین‌ قازانانینگ کأن‌ بو‌لسا

*

قارون‌ بو دنیانی‌ آلدی‌ مال بیلن‌

   ابلیس عاصی‌ بولدی‌، گلمز یو‌ل بیلن‌

*

قیرق شهری قیزیلدان دۏلدۇران قارون

گؤزی قۇمدان دۏلدی پولدان دۏلمادی

*

گونده قیرق آت بزأپ بردینگ قارونا

عیسا میدار بردینگ یکه خَر بیله

*

(صفحۀ ۷۲ نسخۀ قاضی)

آسمانهای هفتگانه و زمین و کسانی که در آنها هستند، همه تسبیح او می‌گویند :

تُسَبِّحُ لَهُ ٱلسَّمَٰوَٰتُ ٱلسَّبۡعُ وَٱلۡأَرۡضُ وَمَن فِيهِنَّۚ وَإِن مِّن شَيۡءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمۡدِهِۦ وَلَٰكِن لَّا تَفۡقَهُونَ تَسۡبِيحَهُمۡۚ إِنَّهُۥ كَانَ حَلِيمًا غَفُورٗا ٤٤  (اسراء)

آسمان‌های هفتگانه و زمین و هر ‌کس در آنهاست او را به پاکی می‌ستایند ؛ و هیچ چیز نیست مگر آنکه او را به پاکی یاد می‌کند ؛ ولی شما تسبیح‌ آنان را درنمی‌یابید . بی‌تردید ، او همواره بردبار [و] آمرزنده است.

ای‌ امرینگدن‌ آسمان‌ ایندی‌ رکوعا

‌ثناسی‌: «سُبْحانَ‌‌ رَبِّیَ الْاَعْلیٰ»‌

بردار اۏلوپ‌، یر هم‌ باردی‌ سجُودا

‌سجده‌دن‌ سر بۏ‌زمای‌ آیدار: «یا مَولا»

*

حمدینگا موجودات بولوُپ دیر از بَر

    هر بیری بیر آیری دیل بیلن گویا

*

گؤرسه‌نگیز، جان و جاندار بارچاسی تسبیح ایلن

  دنیا بیر کهنه رباط و ایلنی کاروان ایله‌‌‌دی

*

عالم صنعینگ له موجود

   وجودا گِلِن اشیا

اشیاء حمدینگه ذاکر

   ذکرینگ دیللره گویا

*

اۏیان خواب غفلتدان، حشره منگزار فصل یاز

عألَم لار تسبیح اوقیر، هر یانا نظر ایله‌‌

*

یردن چیقان نبات‌لار

قیزیل گُل‌لر، گؤک اۏت‌لار

غافل آدم، بو زات‌لار

کلّی فرمان ایچینده

*

یدی یر بولموش بنا

هر زات اوقیر بیر ثنا

اۏت‌لار هم دییر: “ربنا”

نوروز – باران ایچینده

*

«سُبْحانَ‌‌ رَبِّیَ الْاَعْلیٰ» :

سَبِّحِ ٱسۡمَ رَبِّكَ ٱلۡأَعۡلَى ١  (اعلی)

نام پروردگار بلند مرتبه‌ات را به پاکی یاد کن.

ای‌ امرینگدن‌ آسمان‌ ایندی‌ رکوعا

‌ثناسی‌: «سُبْحانَ‌‌ رَبِّیَ الْاَعْلیٰ»‌

*

مؤمن آیینه ی مؤمن است :

از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الْمُؤْمِنُ مِرْآةُ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ»: «مومن آیینه ی برادر مومنش می باشد».

[إسناده حسن.] – [رواه أبو داود والترمذي.]

ای‌ ذاتینگدان‌ اعلا ایله‌دی‌ اَکبر

مؤمنه‌ ــ مرآتینگ مرآته منظر

*

اصحاب پیامبر مانند ستارگان آسمان :

حدیث : اَصحابِی کَالنُّجُومِ فَبِایِّهِم اِقتَدَیتُم اِهتَدَیتُم

یاران من مانند ستارگان آسمانند، از هر کدام پیروی کنید، هدایت می شوید .

سن گویا مهتاب سن اصحابینگ اختر        تاپدی ناجی آنینگ بیلن اهتدا

*

برگ درختان سبز در نظر هوشیار

هر ورقش دفتری است معرفت کردگار (سعدی)

عقلدان‌ بی‌دردلر فُزون‌دیر،‌ اَظْهَر

بۏلدی‌ هوش‌ اهلینه‌ هر ورق‌ دفتر

حمدینگا موجودات بولوُپ دیر از بَر

    هر بیری بیر آیری دیل بیلن گویا (فراغی)

از غزلیات سعدی :

هر گل و برگی که هست , یاد خدای می کند — بلبل و قُمری چه خواند؟ یاد ِ خداوندگار

همه ی گل ها و برگ ها (موجودات) به یاد خداوند هستند , بلبل و قُمری چه می خوانند ؟ جز یاد خداوند.

برگ ِ درختان ِ سبز در نظر ِ هوشیار —- هر ورقش دفتری ست , معرفت ِ کردگار

هر برگ درخت سبزی (منظور هر موجودی است که خداوند آفریده) در نگاه انسان دانا , مانند یک ورق از کتابی است که در مورد شناخت آفریدگار نوشته شده است.

*

(صفحۀ ۷۳ نسخۀ قاضی)

به معلّمان خود احترام بگذارید :

حدیث : و َقِّرُوا مَن تَعلَمُونَ مِنهُ العِلمَ … (الجامع الصغیر ۹۶۲۸)

به کسی که از او علم آموخته اید احترام بگذارید .

بی قدرلار دشمنینگه دوست دیر        تعلیم بران استادینگدن آیریلما

*

(صفحۀ ۷۶ نسخۀ قاضی)

خداوند برای بندگانش خیلی نزدیک است :

وَلَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ وَنَعۡلَمُ مَا تُوَسۡوِسُ بِهِۦ نَفۡسُهُۥۖ وَنَحۡنُ أَقۡرَبُ إِلَيۡهِ مِنۡ حَبۡلِ ٱلۡوَرِيدِ ١٦

ما انسان را آفریدیم و از وسوسه‌هاى ضمیرش آگاهیم؛ و از شاهرگ [وی] به او نزدیكتریم.

حق اِرمیش بندأگه یاقیندان – یاقین        کیم نصیب ایله سه محبت چاقین

*

ضرب المثل : دیوار موش دارد موش هم گوش دارد

آنگلامای‌ سوزله‌مه‌:  «تامدا قو‌لاق‌ بار»

ایچ سیرینگ کیشی‌گه‌ آیدیجی‌ بولما

*

مومن چیزی نمی گوید که خودش عمل نمی کند :

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفۡعَلُونَ ٢ كَبُرَ مَقۡتًا عِندَ ٱللَّهِ أَن تَقُولُواْ مَا لَا تَفۡعَلُونَ ٣

ترجمه : ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چرا چیزی را می‌گویید که [به آن] عمل نمی‌کنید؟ نزد الله سخت ناپسند [و موجب خشم] است که چیزی را بگویید که [به آن] عمل نمی‌کنید.

أَتَأۡمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلۡبِرِّ وَتَنسَوۡنَ أَنفُسَكُمۡ وَأَنتُمۡ تَتۡلُونَ ٱلۡكِتَٰبَۚ أَفَلَا تَعۡقِلُونَ ٤٤   (بقره)

مَثَلُ ٱلَّذِينَ حُمِّلُواْ ٱلتَّوۡرَىٰةَ ثُمَّ لَمۡ يَحۡمِلُوهَا كَمَثَلِ ٱلۡحِمَارِ يَحۡمِلُ أَسۡفَارَۢاۚ … (جمعه/5)

مُلّا‌لار علمینا‌ اتمه‌دی‌ عمل

شریعت‌ ایشینه‌ ایله‌مه‌ی‌ جدل

عالم لر علمینه ، عمل اتمه دی

    قرآن اوقیب ، معناسینه یتمه دی

*

ایله آیدیپ اؤزی بیرین توتمادی

   پنهان ایل دِن ، گناه قیلدی یارانلار

*

یوغسا قالار سن تنها سرگشته و غمگشته

آیغان سوزونگه فعلینگ بولماسین یالان، کؤنگلۆم

*

آدم یاغشی سی عالم دیر

  عمل اتمسه ظالم دیر

منینگ زینت لی مالیم دیر

    حق بوُ گون عطا بولار

*

عملسیز عالم لار باغدیر ثمر سیز

    یاغماز بوُلوُت – عاصیلار دیر خبر سیز

*

ییگیت اۏلدۇر ــ سؤزه ایله‌سه عمل

قۏلدان گلمز ایشه اتمه‌سه جدل

*

مفتی اؤز سؤزونه قیلمادی عمل

شریعت ایشینه ایله‌دی حیل