شرح و بیان شعر : دوز هم بولماسا‎

بسم الله الرحمن الرحیم

آراء و اندیشه های مخدوم قلی فراغی از دیدگاه قرآن و احادیث نبوی (۱۴)

(با همکاری بنیاد فرهنگی نظریۀ همگرایی تمدن ها)

تحقیق و بررسی : حافظ اراز محمد آخوند یمرلی

شرح و بیان شعر :  دۇز هم بولماسا (فراغی)

(صفحۀ ۶۶ نسخۀ قاضی)

قالب : ۱۱ هجایی ، مربع قوشوق

مضمون کوتاه : شکر، شکر سلامتی، ایمان، قسمت،رزق ،عشق، زن و دختر، توکل، صبر

نام شعر”دۇز هم بولماسا”

موضوع بند۱:تأثیر نمک در طعام، بی خبری انسان از سرنوشت خود

تۏغسان‌ دۆرلی‌ طعام‌ بۏلسا قاشینگدا

نه‌ لذّ‌ت‌ ایچینده‌ دوز هم‌ بۏلماسا

نه‌ بیلر سن‌ نه‌ ایش‌ باردیر باشینگدا

مُشکل ایشدیر باشدا گؤز هم‌ بۏلماسا

ترجمه :

اگرنودنوع غذای رنگارنگ، درمقابلت باشد

چه لذتی دارد، اگردربین آنها نمک نباشد

چه می‌دانی،چه سرانجامی درانتظارتوست

اماسختی آنجاست،اگرچشمت کورونابینا نیزباشد

معنی لغات:

قاشgаş=

۱- گؤزونگ اۆستونده قییلیپ دوران قارا تۆی (ف. ابرو)

۲- یۆزۆک یالی بزک شای‌لارینگ یۆزۆنه اوتۇریلیان قیمّات بها داش (ف. نگین)

۳- اؤنگ ، قارشی ، یوز به یوز(ف. روبرو، برابر)

دوزduz=

۱- قازیلیپ آلینیان، ناهارا آتیلیان، چؤرک بیشیریلجک خامیرا و ش.م. قوشولیان ییتی طعاملی (شورمزّه) آق مادّا (ف. نمک)

۲- ایمیت، چورک، (ف. طعام)

باش= bаş

۱- انسانینگ یا دا حیوانینگ کلّه سی (ف. سر)

۲ـ ایل باشچی ، یول گؤرکزیان (ف. رهبر، راهبر)

۳ـ یۏقاری، اۆست (ف. بالا) .

باش قویماق:اوزونگی فدا اتمک، جانینگی برمک (ف. فدا کردن، از جان گذشتن)

موشگیلmüşgil= قین ایش، آنگسات دأل (ف. مشکل)

توضیحات بند ۱:

تۏغسان‌ دۆرلی‌ طعام‌ بۏلسا قاشینگدا= تۏغسان (۹۰) در اینجا عبارت از کثرت یعنی انواع و اقسام خوردنیها و نوشیدنیها.

………………………………

موضوع بند۲:نعمت های خداوند زیادند ولی کو شکر گزار؟!

آیاق ‌بار یؤرمأگه‌، ال بارآلماغا

قانی ‌بنده‌، ساغلیق‌ شُکرۆن‌ قیلماغا

قو‌لاق ‌باردیراشیتگه ‌نین‌ بیلمأگه‌

کیم‌ دۆزه‌د‌ر تیلده ‌سؤزهم‌ بۏلماسا

ترجمه :

پا برای راه رفتن ودست برای گرفتن هست

ولی کجاست بنده‌ای که، شکرسلامتی‌اش را بجای آورد.

گوش هم برای درک وفهمیدن آنچه شنیده است، می‌باشد

چگونه تاب بیاورد کسیکه زبانش نیزلال باشد.

معنی لغات:

قانیkany= هانی (ف. کو، کجاست؟)

ساغلیق= sаglyk ساغدین‌لیق، سلامت لیق، (ف. سلامتی)

دؤزمكdözmеk = جیدام اتمک، جیداماق (ف. تاب و تحمّل﴾

تیلtil =

۱ـ دیل، انسانینگ گپ اۏرگانی (عضوی)،(ف. زبان)

۲ـ هر خلقینگ اؤزونه مخصوص گۆرله ییش تأری(اۇغری) (ف. زبان مکالمه)

۳- یۆرک (ف. دل)

سؤزsöz =

۱ـ حرف لاردان و حرکت لردن ییغنالیپ بیر زادی آنگلادیان گپله ییش بارلیغی ، (ف. کلمه)

۲ـ گپ، گۆرّونگ،(ف. حرف) ۳ـ حادثه لار، میش-میش لار، (ف. شایعه، خبر)

۴ـ سؤز ، (ف. وعده، قرار)  ۵ـ جدل ۶ـ چۇنگ (عمیق) معنی لی چپر گپ(سخنان ماهرانه)

سؤز برمک: وعده برمک .

توضیحات بند ۲:

قانی‌بنده‌، ساغلیق ‌شُکرۆن‌ قیلماغا =

از دست و زبان که برآید

کز عهده شکرش به در آید

)اِعملوا آلَ داودَ شکراً وَ قلیلٌ مِن عبادیَ الشکور (سورهٔ سبأ – آیهٔ ۱۳(دیباچه گلستان سعدی)

کیم‌ دۆزه‌د‌رتیلده ‌سؤزهم ‌بۏلماسا = یعنی گپلأب باشارماسا ، لال بۇلسا، کیم جیدانار

…………………………………

موضوع بند۳: ایمانت را کامل کن و صاحبت را بشناس

یۏق‌ یردن‌ جان‌ بریپ‌، یتیردی‌ نانی‌

کؤنگۆل بۏستانیندا بیتگیر ایمانی‌

آدینگ بنده‌ بۏ‌لسا، ایأنگی‌ تانی

‌گلیپ‌ سانگا یۆز به‌ یۆز هم‌ بۏلماسا

ترجمه :

ازهیچ ترا آفرید وروزی‌اَت را فراهم نمود

پس دربوستان قلبت، ایمانت را کامل کن

اگراسمت بنده است، صاحبت را بشناس

اگرچه با تو،روبه رو و درمقابل وپیشرویت نیز نباشد

معنی لغات:

كونگلköňül =

۱- گؤوۆن، یۆرک هالتاجیغی،انسانینگ دۇیغولارمرکزی (ف. قلب)

۲ـ دۇیغی، (ف. تأثیر)      ۳- سؤیگی، (ف. مهر، محبت، عشق)

بیتگیر = بیتیر(امر)، در بوستان قلب ایمان (به الله جل شأنه) را برویان. بیتگیرمک شکل قدیمی بیتیرمک است.

بیتیرمكbitirmеk=

۱- اتمک، یرینه یتیرمک، (ف. انجام دادن)

۲ـ قۇتارماق، تماملاماق، بیر ایشی یرینه یتیریپ تماملاماق، (ف، تمام کردن)

۳ـ گؤگرتمک (ف. رویاندن)

ایهeýe =

۱- بیر زادینگ خوجایینی ، بیر زادا ایه لیک ادیان ، دۏلی اختیارلی (ف. صاحب) ۲ـ الله تعالی

توضیحات بند ۳:

بیتگیر = بیتیر(امر)، در بعضی نسخه ها بیتیر biti:rبه معنای بیتیرر یا بِتیردی نیزآمده است .

کؤنگۆل بۏستانیندا بیتگیر ایمانی‌=

کؤنگۆل بوستانیندا ایمان ‌تازه ‌گل

بیرآچیلسا دو‌رار،سۏلۇپ ‌ییتمزهیچ (فراغی)

‌گلیپ‌ سانگا یۆز به‌ یۆز هم‌ بۏلماسا=

حدیث شریف: أَنْ تَعْبُدَ اللَّه كَأَنَّكَ تَراه، فإِنْ لَمْ تَكُنْ تَراهُ فإِنَّهُ يَراكَ (بخاری و مسلم) =

یعنی خداوند را طوری عبادت کن که او را می بینی اگرچه تو او را نمی بینی و لیکن یقین کامل داشته باش که او تو را می بیند. پس وظیفه هر مسلمان است که در طاعات و عبادات و معاملات و معاشرات خود همیشه خداوند را حاضر و ناظر بر اعمال وکردار و رفتار خود بداند.

«آنچه ما كرديم با خود هيچ نابينا نكرد

در ميان خانه گم كرديم صاحبخانه را

صاحب خانه مجازاً: خدا، تلمیح دارد به «القلب بيت المؤمن» قلب  خانه ی مؤمن است.

معنی: كاری كه ما با خودمان كرديم هيچ آدم نادانی نكرد چون ما در داخل خانه از ديدن صاحبخانه (خداوند) عاجز شديم. هيچ نابينايی راه را گم نمی‌كند ولی ما اين كار را كرديم و چشمانمان را به روی حقيقت بستيم.»  (وبلاگ قند پارسی)

……………………………………….

موضوع بند۴ :آنان به رزق خود راضی، سخنان دانسته ی خود را پنهان نکنند و حالات قلب خالی از سوز و گداز

قسمتین‌ حق‌ بیلن‌ رزقین‌ آزلاماز

سؤز بیلن‌لر بیلن‌ سؤزۆن‌ گیزله‌مز

کؤنگۆل جو‌شا گلمز دیل هم‌ سؤزله‌مز

هر یۆرکده‌ عشقدان‌ کؤز هم‌ بۏلماسا

ترجمه :

آنکه راضی به قسمتحق است، رزقش راکم نداند

سخن شناسان، سخنی راکه میدانند را،پنهان ننمایند

زبانش به صحبت وقلبش نیز، بهجوش وخروش درنیاید

آن قلبی که ازعشق، سوزوگدازی نداشته باشد

معنی لغات:

رزق= ryzk

۱- ایرسغال، گۆنده لیک اییمیت، (ف. روزی)

۲ـ الله تعالی نینگ طرفیندان هر بیر آداما بریلیان گۆنده لیک نعمت

۳ـ ایمیت، آزیق، (ف. آذوقه)

رزق برمک: ایمیت برمک، رزقینی مقسوم اتمک: خدایینگ هر بیر آداما ایرسغالینی پایلاپ برمک

جوشjоş =

۱ـ قایناما، (ف. جوشش) ۲ـ توپالانگ، تۏلقون، (ف. طوفان، موج) ۳ـ جوشغون، قالماغال،(ف. جوش و خروش، غوغا)

عشق = yşk

۱ـ سؤیگی، مهر، محبت، گۇوۆن برمه، تۆیس یورکدن دوستلوق، حددن آشا سؤیمکلیک ۲ـ طبیب لرینگ فکریچه گؤزل زادی گؤرمک ضرارلی یۆزه چیقان دألی لیگه یاقین بیر ناخوش‌لیق، بو سؤز کأبیر سؤزلوکده آیدیلشینا گؤره «عشقه» سؤزوندن آلینیپ دیر؛ اۏنونگ معنی سی بولسا بیر هیللی اؤسوم لیک (گیاه) دییمکدیر، اول اؤسوم لیک آغاچلارا چیرماشاندا اۏنی قورۇدیار(شهد و عصاره آن را می مکد)، اونگا فارس دیلینده «لبلاب» دییلیار،

عشقِ یگانه؛ یالنگیزعشق یعنی الله-ا بولان عشق، یارادان الله ‌نینگ عشقی.

كؤزköz=

۱ـ یانان اودوندان یا دا کؤمۆردن عمله گلن (قالان) اۏت، چوغ، (ف. زغال)

۲ـ یانغین، یالین، (ف. شعله)

توضیحات بند ۴:

قسمتین‌ حق‌ بیلن‌ رزقین‌ آزلاماز=

از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «لَيْسَ الْغِنَى عَنْ كَثْرَةِ الْعَرَضِ، وَلَكِنَّ الْغِنَى غِنَى النَّفْسِ»: «ثروتمند بودن به داشتن کالا و مال و منال زیاد نیست، بلکه ثروت واقعی بی نیازی درونی است».(صحيح – متفق عليه)

هر یۆرکده‌ عشقدان‌ کؤز هم‌ بۏلماسا =

عِشقدن گوز = شاید غور کؤز بولسون جمرالعشق – گوز = چشمه(نسخه استاد نیک نهاد)

…………………………………………

موضوع بند۵: کثرت شیوع فساد در زمان فراغی و تشبیه آن به طعام بدون نمک

ییلدان‌ ییلا فساد آرتار ایاما

‌حقینگ اؤزی‌ گتیرمه‌سه‌ انجاما‌

دنیا سؤزی‌ منگزأر دوزسوز طعاما

‌سؤز ایچینده‌ گلین‌ – قیز هم‌ بۏلماسا

ترجمه :

سال به سال، فساد درروی زمین افزون می‌گردد

ای صاحب حق، خودت سرانجام کارمارابه انجام رسان

تمام صحبت دنیا، به غذای بدون نمکی مانندشده است

اگردربین هرصحبتی، سخنی ازعروس ودختربرده نشود

معنی لغات:

فسادfеsаt, pisаt=

۱ـ بۏزوقلیق، بۏزغاق چیلیق، یولسوزلیق، (ف. خرابکاری و بیراهی)

۲ـ آغزآلالیق، قاریشیقلیق، (ف. اختلاف و اختلاط)

فساد گناه : بۏزغاق چیلیغینگ گناسی

انجام= enjаm

۱ـ سۏنگ، ایشینگ سۏنگی، ایشینگ آخری، (ف. سرانجام، عاقبت)

۲ـ سریشته، تاییارلیق، (ف. مهیّا و آماده کردن)

انجاما گتیرمک : دۆزتمک، یرینه یتیرمک.

توضیحات بند ۵ :

ییلدان‌ ییلا = ییل به ییل

‌ اؤزی‌ گتیرمه‌سه‌ انجاما‌= اؤزی دۏغۇرلاماسا، دۆزتمه‌سه‌

دنیا سؤزی‌ منگزأر دوزسوز طعاما

‌سؤز ایچینده‌ گلین‌ – قیز هم‌ بۏلماسا=

با توجه به بیت قبل، مخدومقلی در اینجا به فساد دنیا اشاره دارد و می‌خواهد بگوید که  سخن از دختران و عروسان در سخنان دنیوی یکی از مظاهر فساد است.

و در این بیت در صدد بیان نهایت گسترش و نفوذ فساد در زندگی روز مره زمان خود می باشد ، یعنی چنان گسترش فسادی که بسان تأثیر نمک در لذت طعام ، در نشست ها و جلسه ها رخنه کرده است .

………………………………………..

موضوع بند۶:چشمان را فرو بند، از زبان محافظت کن، در ایام فراغت ، ایام سختی را بیاد بیاور، به خدا توکّل کن، با صبر کارها حتما پیش خواهد رفت .

یو‌م‌ گوزۆنگنی‌، یاپیپ‌ گزگیل دیشینگنی‌

یازا یتسنگ او‌نو‌تماغیل قیشینگنی‌

توکل ات‌ حقا تابشیر ایشینگنی‌

صبر بیلن‌ بیتر تیز هم‌ بۏلماسا

ترجمه :

چشمهایت را (به روی این دنیا) ببند ودندان طمع ازاین دنیا برکِش

اگربه بهاران رسیدی، زمستان را نیزازیاد نبر

توکل نموده وخودت را،به خداوند بسپار

اگرزود هم نباشد، باصبراست که به سرمنزل خواهی رسید

معنی لغات:

توكّلtöwеkgеl=

۱ـ اینانما، امید اتمک، بیل باغلاماق، بیرینه اینانما،

۲ـ ایشی خدایا تابشیرما، خدایا امید اتمه، خدایا بیل باغلاما، نأمه بۏلسا شۏل بولسون دیییب حرکت اتمه

۳ـ صوفیزم(تصوّف) ده بیرینجی مقامینگ آلتینجی اتاپی (مرحله سی)

توکّل اتمک : امید اتمک

صبرsаbyr=

۱ـ جیدام، جیداماقلیق، باشا دۆشن آغیر یاغدایا جیدام اتمک ، قاراشما، دایانما، ساقلانما

۲ـ صوفیزمینگ (تصوّف) بیرینجی مقامی‌نینگ بأشینجی اتاپی (مرحله سی)، صبرقیلماق.

صبرلی: جیداملی، قاراشیب بیلیان ،

الصَّبرُ مِفتاحُ الجَنَّه : صبر(= جیداملیلیق) جنّتینگ آچاری دیر .

توضیحات بند  ۶:

یو‌م‌ گوزۆنگنی‌= قُل لِّلۡمُؤۡمِنِينَ يَغُضُّواْ مِنۡ أَبۡصَٰرِهِمۡ وَيَحۡفَظُواْ فُرُوجَهُمۡۚ ذَٰلِكَ أَزۡكَىٰ لَهُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ خَبِيرُۢ بِمَا يَصۡنَعُونَ٣٠(سوره نور)

[ای پیامبر،] به مردان مؤمن بگو چشمان خود را [از نگاه به نامحرم] فروگیرند و پاکدامنی پیشه کنند. این [کار] برای آنان پاکیز‌ه‌تر است. بی‌تردید، الله به آنچه انجام می‌دهند آگاه است.

یاپیپ‌ گزگیل دیشینگنی‌ =

چُو نُعمان مُهرِیدَه بُول اَیردِی مَکتُوب

قُلِ الْخَیرَ وَ اِلّٰا فَاسْکُتْ، اَی خُوب(ثبات العاجزین، صوفی الله یار)

نعمان=امام اعظم ابو حنیفه ـ بول=این ـ مکتوب= یازیغ لی – قُلِ الْخَیرَ وَ اِلّٰا فَاسْکُتْ = (حرف خیر را بگو وگرنه ساکت باش) . (دیل بلا، دیش قلا) (نقل)

بیلدیگینگچه‌،میدام‌یاغشی‌سؤزله‌گیل

یاغشی‌سؤزتاپماسانگ،او‌تو‌رسم‌بو‌لو‌پ(فراغی)

توکل ات‌ حقا تابشیر ایشینگنی‌ =

… فَإِذَا عَزَمۡتَ فَتَوَكَّلۡ عَلَى ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلۡمُتَوَكِّلِينَ ١٥٩(سوره آل عمران)

… و آنگاه که تصمیم [بر انجام کاری] گرفتی، بر الله توکل کن؛ [چرا که] بی‌تردید، الله توکل‌کنندگان را دوست ‌دارد.

…………………………………..

موضوع بند۷ :خیال در کلام مخدومقلی ، شنوندگان از سخنانم عیب نگیرند

مخدومقلی‌ خیال دۆشدی‌ اؤزۆمه

‌کوپ‌ تماشا گلیپ‌ گچر گؤزۆمه‌

اشیدن‌لر عیب ایله‌مأنگ سؤزۆمه‌

ایللر کیبی‌ سؤزۆم‌ اۇ‌ز هم‌ بۏلماسا

ترجمه :

مخدومقلی،خیالی درسرم افتاد

گویی که، وقایع زیادی ازمقابل چشمانم گذر نمودند

ای شنوندگان، براین سخنان من خرده نگیرید

چراکه،سخنانم برای ایل است، اگرچه، برای بعضی ها خوشایند هم نباشد

[اگر سخنانم مانند دیگر مردمان زیبا هم نباشد.]

(ترجمه ی فارسی شعر «دۇز هم بولماسا» فراغی با قلم توانای استاد ناز محمد گری می باشد.)

معنی لغات:

خیال= hyýal

۱ـ بیر شخصینگ یادا بیر زادینگ انسانینگ فکرینده و آنگینده دؤره یأن شکلی

۲ـ کۆی بیلن گؤز اؤنگۆنه گتیرمک تۏسلاما فکر، ایسلک، (ف. خیال)

۳ـ فانتزی، گمان . خیال اتمک: آرزو اتمک، فکر اتمک

اۇزuz=

۱ـ گؤزل، آوادان، سیرتی سازلاشیقلی، (ف. زیبا)

۲ـ یر به یر، گؤونه جای، (ف. جابجا، مرتّب)، (آز بۏلسۇن، اۇز بۏلسۇن) (نقل)

توضیحات بند۷ :

………………………………………………………………………………..

منابع :

１.  ۱. قرآن مجید  ۲.  فایل صوتی استاد عبدالحکیم مختومی ۳ . نرم‌افزار دیوان مخدومقلی فراغی ، با همکاری استادان عطا گزلی، تاقی ‌زاده ، گری  ۴. سایت جامع التفاسیر و الترجمات  ۵. وبسایت آنلاین سوزلوک فرهنگ لغات ترکمنی استاد محمود عطاگزلی ۶. کتب لغات مختلف از جمله فرهنگ قاضی ، سوزلیک ، فرهنگ سینا و سلیم ، فرهنگ راسخ ، فرهنگ ترکی نوین ۷. گلستان سعدی۸. متن انتقادی دیوان فراغی ، عاشورپور ۹. فرهنگ مختومقلی سه جلدی ، عاشور پور ۱۰. وبلاگ قند پارسی۱۱. فایل صوتی استاد عبدالجبار آخوند نیک نهاد ۱۲. فرهنگمخدومقلی،تدوینوتفسیرنورمحمدعاشورپور،گنبدقابوس، ۱۹۹۷م.

با تشکّر و قدردانی از استاد فرزانه آقای محمود عطاگزلی که ویرایش این مقاله را با خلوص نیت بعهده داشتند .