شرح دون تاپیلماسا

بسم الله الرحمن الرحیم

آراء و اندیشه های مخدوم قلی فراغی از دیدگاه قرآن و احادیث نبوی (۱۲)

(با همکاری بنیاد فرهنگی نظریۀ همگرایی تمدن ها)

تحقیق و بررسی : حافظ اراز محمد آخوند یمرلی

شرح و بیان شعر : دون تاپیلماسا (فراغی)

(صفحۀ ۶۴ نسخۀ قاضی)

مضمون شعر : اجتماعی ، فقر ، کم خردان      .

فهرست مطالب :

۱ـ بررسی واژه جُلّاب در این شعر

۲ـ آغیرمجلس لرگه چوپان یاراماز یعنی نأمه

۳ـ شعری از شیخ سعدی و پاسخ شیخ بهایی به او

“دۏن تاپیلماسا”

دۏق‌ تالاشار سبزه‌ خلعت‌ گیمأگه‌

کیلیم‌ گؤز‌ل زات‌ دیر دۏن‌ تاپیلماسا (*)

دۏق Док = قارنی دۏق آدم ، آچ دأل ، (ف . شکم سیر)

تالاشماق  Талашмак=  تلاش و تقلّا اتمک ، بیر زادی اله گتیرماگه جهد اتمک ، (ف. سعی و تلاش کردن)

سبزه Себзе = تأزه گؤگریپ باشلان اۏت ، (ف.علف نورس)

خلعت Халат = خالات ، گییم ، دۏن، (ف. خالات : جامۀ دوخته که بزرگی به کسی بخشد .)

سبزه خلعت = یاشیل خالات ، یاشیل دۏن

……………………………..

آچ دیریشار قاتی‌ نانی‌ اییمأگه

‌مشکل دیر بیشیرگه‌ اۏن‌ تاپیلماسا

دیریشمق/ دیرجاشماق Дырышмак / Дырҗашмак= دیریشماق ، جان چکمک ، اخلاص بیلن یاپیشماق ، چالیشماق ، (ف.سعی و کوشش کردن) .

مُشکل Мүшгил = قین ایش ، آنگسات دأل

……………………………..

حاصل اومیدی‌ بار اکین‌ اکَنه

‌بو ایش‌لر معلوم‌دیر محنت‌ چکَنه‌

محنت Мәхнет = زحمت ، اذیّت ، آزار

محنت چکن = کؤسه‌نن ، درد باشیندان گچیرن، (ف. محنت کشیده)

………………………….

آیاق‌ یالانگ باسا بیلمز تیکَنه

‌نیله‌سین‌ گیَرگه‌ گؤن‌ تاپیلماسا

یالانگ / یالانگاچ  ялаң/  ялаңач = برهنه

آیاق یالانگ = آیاق یالانگاچ ، آیاق قاب سیز ، (ف. شخص بدون کفش)

گؤن  [gö:n] = بر وزن دؤن (dö:n) ، کفش ، آیاق قاب و شونگا منگزش زادلاری تیکمک اۆچین ایشله‌نن دَرِی خام ، (ف.پوست)

…………………………..

عقلسیزلار ایش‌ آخرین‌ قاراماز

جُلّا‌ب چیگیدیندن‌ قارپیز دؤره‌‌مز

قاراماق Гарамак = سراتمک ، نظرسالماق ، گؤزله‌مک ، باقماق ، (ف.نگاه و نظر کردن).

۱ـ بررسی واژه جُلّاب در این شعر :

ترجمه استاد ناز محمد گری : «همچنانکه از تخم جُلاب ، هندوانه سبز نگردد.»

نسخه‌لاردا بو سطرینگ ایکی گؤرنوشی بار:

جُلّاب چیگیدیندن قارپیز دؤره‌مز

و یا:

جُلّاب چیگیدیندن خارنوب دؤره‌مز

خرنوب: گیاهی است دارویی ، بتازی خروب گویند. در ترکیه به خرنوب ، «کچی‌بوینوزو» هم گفته می‌شود. دوشاب آن بسیار نیروزا است.

جلاب = سوودا بیتیأن هاشال اوت ، جل آب (لغت‌نامه دهخدا)

جلاب ممکن است نام گیاه دیگری نیزداشته باشد که تاکنون برای ما نامشخص مانده است.

استاد آخوند نیک نهاد جلاب نی آرمید معنا بریب دیر ، منظور نیک نهاد از آرمید یا ارمیت گلابی است.

البته در فرهنگ عمید جلاب را معرب گلاب نوشته که به معنی عرقی که از گل می‌گیرند . اما جلاب معرب گلاب در اینجا درست بنظر نمی‌رسد.

استاد عاشورپور در دیوان فراغی : چولاب چکیدیندین خرنوب دورا‌مز (؟)

به این صورت با علامت سؤال آورده است ، و نیز جلاب را چولاب ثبت کرده است .

« جولاب چیگیدیندان قارپیز دورامز

جلاب معرب گلاب. گلاب اصلنده گلابی ، هجاسی کان گلمز یالی ، گلاب گلیبدیر. جولاب بیلن قارپیز مراعات النظیر.

[ مراعات النظیر = یعنی در واقع استفاده از کلمات/واژگانی است که از لحاظ موضوع در یک دسته قرار می گیرند و با هم تناسب و تشابه دارند و به اصطلاح نظیر هستند. ]

گلابی ارمیت ایمیشی بولیار، یونه بوتای‌دا گلابی‌دان منظوردا أرمیت دال ، ترکمن‌لرینگ بیر دادلی سویجی قاوینی (گلابی قاوینی). (گۆلابی در زبان ترکمنی نام نوعی از انواع خربزه است.)

شاعر گلابی قاوین چیگیدیندان قارپیز دورامز دیییأر. هر عمل اتسنگ ، شونونگ اوزونه گورأ نتیجه آلارسینگ دییدیگی دیر.» (*)

گندم از گندم بروید ، جو ز جو

از بذر خربزه ، هندوانه در نمی آید

………………………….

آغیر مجلِس‌لره‌ چوپان‌ یاراماز

نیله‌سین‌ اۏتیرغا‌ جم‌ تاپیلماسا

آغیرАгыр = آغراملی بولان ، ینگیل دال ، (ف.سنگین)

آغیر مجلس Агыр Меҗлис = (ف.سرمجلس ، مجالس سنگین و علمی علماء)

جم Җем = جمع ، ییغناق ، (ف. یعنی برای نشست و برخواست جمع [همدل و همگام او] پیدا نشود.)

۲ـ آغیرمجلس لرگه چوپان یاراماز یعنی نأمه :

چوپان آدم کوپلۆگه بولماز، صحرادا یکه‌لیگی سؤییار.

چوپان‌لارا اؤز ایشی‌نینگ مجلسیندان باشغا مجلس اونگا آغیر یعنی باشغه تۆیسلی بولار. ادبی یا آیری علمی مجلسلر چوپانینگقی دالدیر دییدیگی بولیار . اوندان سونگ ترکمن مثلی هم بار، چوپانا میلیس حرام دیییارلر. چوپان اؤز مال باقماق ایشی بیرله بولمالی باشغا ایشه گؤیمنمه‌لی دال.

دۆزده گزن چوپانینگ اوباداقی قوریلتای [مجمع عظیم که برای مشاوره و کنکاش انعقاد یابد.]

 لردان آراسی داش بولانسانگ یوقارقی مثالی آیدیلیار.

( ف. یعنی چوپانی که در دشت ها و صحراها ه

میشه تنهاست وفرصت حضور در مجالس پرجمعیت ومعاشرت با آنان را نداشته ، در مجالس چیزی از دستش بر نمی آید .) (*)

………………………………

ییگیت ‌لیکده‌ هر کیم‌ عشرتده‌ یایلار

باشینا یا گلر، یا گلمز کؤی‌لر

عشرت Эшрет = خوش لیق ، شادیان لیق ، (ف. زندگی در عشرت)

یاییلماق яйылмак = دینچ آلماق ، راحتلانماق ، (ف. استراحت کردن)

کؤی Көй = اؤی ، آلادا ، (ف. فکر و خیال)

……………………………….

دیش‌سیزلر نان‌ تاپسا چأره ‌سین‌ ایلأر

مُشکلدیر اییَرگه‌ نان‌ تاپیلماسا

چأره Чәре = علاج ، تدبیر ، راه مناسب برای حل مشکل

چأره ‌سین‌ ایلأر = مثلاً چؤره گی سوغه باتیریب چوربا ادیب اییَر .

…………………………..

مخدومقلی‌ سؤیمز جدلی‌ ، جنگی

‌آخرت‌ عزم‌ اتدی‌ کؤپ‌ دوستی‌، دنگی‌

عزم Азм = قصد اتمک ، بیر ایشی مقصد ادینمک ، (ف. بخاطر انجام کاری عزم کردن) .

‌آخرت‌ عزم‌ اتدی‌ = آخرت سفرغا گیتدی

……………………………….

دنیاده‌ نه‌ ایش‌ بار ـ بۏلماییر سۏنگی

‌مشقّت‌دیر تنده‌ جان‌ تاپیلماسا

……………………………………………………………………………….

(*)

۳ـ شعری از شیخ سعدی و پاسخ شیخ بهایی به او

گوش تواند که همه عمر وی

نشنود آواز دف و چنگ و نی

دیده شکیبد ز تماشای باغ

بی گل و نسرین بسر آرد دماغ

گر نبود بالش آگنده پر

خواب توان کرد حجر زیر سر

ور نبود دلبر همخوابه پیش

دست توان کرد در آغوش خویش

وین شکم بی هنر پیچ پیچ

صبر ندارد که بسازد به هیچ

این بنده بهاء الدین در پاسخ شیخ چنین سروده است:

گر نبود خنگ مطلا لگام

زد بتوان بر قدم خویش گام

ور نبود مشربه از زرناب

با دو کف دست توان خورد آب

ور نبود بر سر خوان آن و این

هم بتوان ساخت بنان جوین

ور نبود جامه ی اطلس ترا

دلق کهن ساتر تن بس ترا

شانه ی عاج ار نبود بهر ریش

شانه توان کرد بانگشت خویش

جمله که بینی همه دارد عوض

وز عوضش گشته میسر غرض

آنچه ندارد عوض ای هوشیار

عمر عزیز است ، غنیمت شمار

(برگرفته از کشکول شیخ بهایی)

………………………………………………………………………………..

منابع :

１.  قرآن مجید  ۲.  فایل صوتی استاد نور قلیچ فداکار ۳ . نرم‌افزار دیوان مخدومقلی فراغی ، با همکاری استادان عطا گزلی، تاقی ‌زاده ، گری  ۴. سایت جامع التفاسیر و الترجمات  ۵. وبسایت آنلاین سوزلوک فرهنگ لغات ترکمنی آقای محمود عطاگزلی ۶. کتب لغات مختلف از جمله فرهنگ قاضی ، سوزلیک ، فرهنگ سینا و سلیم ، فرهنگ راسخ ، فرهنگ ترکی نوین ۷. پژوهش های ادب عرفانی ۸. متن انتقادی دیوان فراغی ، عاشورپور  ۹. فرهنگ مختومقلی سه جلدی ، عاشور پور ۱۰. کشکول شیخ بهایی . ۱۱. فایل صوتی استاد عبدالجبار آخوند نیک نهاد

 (*) ضمن تشکر از استاد بغیازی در شرح بعضی ابیات  شعر «دون تاپیلماسا» از تجربیات استاد کاکا بغیازی به نقل از استادش صفر دوردی آقا نیز استفاده شده است .

با تشکّر و قدردانی از استاد فرزانه آقای محمود عطاگزلی که ویرایش این مقاله را با خلوص نیت بعهده داشتند .